قوله تعالى: «و لا تقولن لشیْء إنی فاعل ذلک غدا» رب العزه جل جلاله اندرین آیت مصطفى (ص) را تأدیب مىکند تا در هر چه گوید و هر کار که کند در آن استثنا بجاى آرد، یعنى که با مشیت الله تعالى افکند و گوید: ان شاء الله، و سبب نزول این آیت آن بود که چون او را از قصه اصحاب الکهف و ذو القرنین و روح پرسیدند وعده جواب بفردا داد و نگفت ان شاء الله تا جبرئیل چهل روز از وى باز ماند، و بروایتى پانزده روز، و بروایتى سه روز، و رسول خدا (ص) از وا ایستادن جبرئیل (ع) غمگین و اندوهگن گشت و مشرکان گفتند: ان محمدا قد ودعه ربه و قلاه، پس جبرئیل فرو آمد و تسکین دل مصطفى را (ص) و تسلیت وى را این آیت فرو آورد: «ما ودعک ربک و ما قلى» و او را استثنا فرمود در هر کار که پیش گیرد باین آیت که: «و لا تقولن لشیْء إنی فاعل ذلک غدا، إلا أنْ یشاء الله» یعنى اذا قلت لشىء انى فاعل غدا فقل ان شاء الله لانک لا تدری ایتم ذلک ام یعوق دون وقوعه عائق فیدخل فى میعادک خلف، و هذا الغد اسم لکل حین تستقبله و لو الى سنین.
روى ابو هریرة قال قال رسول الله (ص): لا یتم ایمان العبد حتى یستثنى فى کل کلامه.
و روى ان سلیمان نبى الله (ع) قال اطوف اللیلة على مائة امرأة کل امرأة منهن تلد غلاما یضرب بالسیف فى سبیل الله فطاف لیلتئذ على مائة امرأة فلم تحمل منهن امرأة غیر واحدة ولدت نصف انسان و لو استثنى لولد مائة غلام کل غلام یقاتل فارسا.
... «و اذْکرْ ربک إذا نسیت» قول ابن عباس و حسن آنست که: اذا نسیت الاستثناء ثم تذکرت فاستثن چون استثنا فراموش کنى آن گه که با یاد آید استثنا کن، ازینجاست که بمذهب ابن عباس اگر کسى سوگند یاد کند و پس از یک سال استثنا کند، استثنا درست باشد. و بقول حسن تا در آن مجلس که در آن سوگند مىرود نشسته باشد استثنا درست بود، چون از آن مجلس برخاست پس از آن درست نباشد، و مذهب فقها و اهل فتوى آنست که استثنا در سوگند متصل باید و گرنه درست نباشد.
اما استثناء در ایمان اجماع ائمه سلف است و شعار اهل سنت، چنانک گویى: انا مومن ان شاء الله، نه آنک در اصل ایمان بنده شک مىدرآید که شک در اصل ایمان کفرست، لکن در خاتمت آن شک مىدرآید و در کمال آن بنده نداند که خاتمت کار وى و سرانجام ایمان وى چون خواهد بود، و نیز کمال ایمان خود نداند که کمال ایمان در کمال اعمالست و در براءت از نفاق، و این هر دو خصلت بر بنده پوشیده است. و قیل انما صح الاستثناء فى الایمان تأدبا بذکر الله فى کل حال و احالة للامور کلها الى مشیة الله فقد ادب الله سبحانه نبیه فقال، «و لا تقولن لشیْء إنی فاعل ذلک غدا، إلا أنْ یشاء الله» فتأدب رسول الله (ص) فى کل ما کان یخبر عنه معلوما کان او مشکوکا حتى
قال لما دخل المقابر: السلام علیکم اهل دار قوم مومنین و انا ان شاء الله بکم لا حقوق، و اللحوق بهم غیر مشکوک فیه و لکن مقتضى الادب بذکر الله و ربط الامور به.
... «و اذْکرْ ربک إذا نسیت» قال عکرمة معناه: اذکر ربک اذا غضبت.
و قال وهب مکتوب فى الانجیل: ابن آدم اذکرنى حین تغضب اذکرک حین اغضب فلا امحقک فیمن امحق و اذا ظلمت فلا تنتصر فان نصرتى لک خیر من نصرتک لنفسک. قال السدى و الضحاک هذا فى الصلاة
لقوله (ص): من نسى صلاة او نام عنها فلیصلها اذا ذکرها.
و قیل معناه اذکر ربک اذا نسیت شیئا و سله ان یذکرک ذلک فان ذکرک و الا «و قلْ عسى أنْ یهْدین ربی لأقْرب منْ هذا رشدا» اى عسى ان یدلنى على ما هو ارشد من هذا الذى نسیته و ما هو اصلح لى منه. قال الحسن: «لأقْرب منْ هذا رشدا» یعنى من عبادة الاوثان، و قال الزجاج قل عسى ان یعطینى ربى من الآیات و الدلالات على نبوتى ما یکون اقرب من الرشد و ادل من قصة اصحاب الکهف و ذلک ان القوم سألوه عن قصة اصحاب الکهف على وجه العباد.
«و لبثوا فی کهْفهمْ ثلاث مائة سنین» قتادة گفت: این هم سخن اهل کتابست که در مدت لبث اصحاب کهف مختلف بودند، همچنانک در عدد ایشان مختلف بودند، تا قومى گفتند: «ثلاث مائة» و قومى گفتند: ثلاثمائة و تسع سنین، رب العالمین بجواب ایشان گفت: «قل الله أعْلم بما لبثوا» یعنى انهم لم یعلموا و ان علمها عند الله، و دلیل بر قول قتاده قراءت ابن مسعود است: «و قالوا و لبثوا فى کهفهم» اما قول جمهور مفسران آنست که این اخبار حق است جل جلاله از مدت لبث ایشان میگوید درنگ ایشان در آن غار از آن روز که در غار شدند تا آن روز که ایشان را بینگیختند سیصد و نه سال بود، و باین قول «قل الله أعْلم بما لبثوا» معنى آنست که: قل لمن جاءک و زعم انها اکثر او اقل الله اعلم بما لبثوا و قد اخبر بذلک اى محمد ایشان را بگوى که در مدت لبث ایشان بخلاف افتادهاند، الله تعالى داناتر است بآن مدت و آن چنانست که الله تعالى خبر داد سیصد و نه سال.
و قیل «الله أعْلم بما لبثوا» انها هو للبثهم بعد موتهم الى زمان محمد (ص)، و قال ابن جریر قالت الیهود انهم لبثوا منذ دخلوا الکهف الى یومنا ثلاثمائة سنة، فقال الله بل لبثوا فى کهفهم الى یوم موتهم ثلاثمائة سنة و تسع و سنین و الله اعلم بما لبثوا بعد موتهم الى یومنا.
قراءت حمزة و کسایى: «ثلاث مائة سنین» مضاف است بى تنوین باقى بتنوین خوانند، و انما حسن التنوین فى المائة لانها نزلت و لیس فیها ذکر السنین فلما اشتبه على السامعین الثلاثمائة انها اعوام ام شهور ام ایام نزلت سنین فابقى ذلک مکانه، کما فعل بتنوین القواریر فى سورة الانسان فیکون بدلا من ثلاثمائة و قیل فیه تقدیم و تأخیر اى لبثوا فى کهفهم سنین ثلاثمائة و من لم ینون جعل ثلاثمائة مضافة الى سنین لان الجمع هو الاصل و هو المراد اذ المعنى ثلاثمائة من السنین، و انما قیل ثلاثمائة سنة اکتفاء بلفظ الواحد عن لفظ الجمع لانه یعلم ان المائة لا یضاف الى الواحد فى المعنى و ان رجلا و امرأة فى قولک مائة رجل و مائة امرأة یراد به الجمع و الکثرة، «و ازْدادوا تسْعا» اى ازدادوا على ثلاثمائة لبث تسع سنین. قیل انما هى ثلاثمائة سنة بالشمسیة و ازدادوا تسعا بالقمریة لان فى کل سنة یتفاوت احد عشر یوما فیکون مجموع ذلک تسع سنین و اشهرا فاضرب عن ذکر الاشهر لان الکلام فى ذکر السنین.
«قل الله أعْلم بما لبثوا» ممن یختلف فى ذلک، «له غیْب السماوات و الْأرْض» ما غاب فیها عن العباد، «أبْصرْ به و أسْمعْ» اللفظ لفظ الامر و المعنى التعجب، اى ما ابصر الله تعالى لکل موجود و ما اسمعه لکل مسموع، «ما لهمْ» اى لاهل السماوات و الارض، «منْ دونه» دون الله، «منْ ولی» ناصر، «و لا یشْرک فی حکْمه أحدا» فلیس لاحد ان یحکم بحکم لم یحکم به الله، و قرأ شامى: «و لا تشرک» بالجزم على النهى اى لا تشرک ایها الانسان فى حکمه احدا.
«و اتْل ما أوحی إلیْک» اى اقرأ القرآن یا محمد و اتبع ما فیه «لا مبدل لکلماته» یعنى ما یبدل هذا القرآن مبدل یوما کما بدل الیهود الذین ظلموا قولا غیر الذى قیل لهم: قال الله عز و جل: «إنا نحْن نزلْنا الذکْر و إنا له لحافظون».
و قیل «لا مبدل لکلماته» اى لا کذب فى میعاده و لا خلف لقوله، «و لنْ تجد منْ دونه ملْتحدا» یعنى وزرا و ملجاء، ملتحد الرجل ما یعدل الیه من ظهیر و الالتحاد الانحراف الى موضع او الى عون منه، سمى اللحد لعدوله عن سواء السنن و الملحد المنحرف عن الصراط المستقیم و کذلک اللاحد و الملتحد.
«و اصْبرْ نفْسک» نزلت فى المولفة و هم عیینة بن حصن الفزارى و الاقرع بن حابس و ذو وهم و ذلک انهم اتوا النبی (ص) قبل ان اسلموا و عنده صهیب و خباب و عمار و عامر بن فهیرة و مهجع و ابو ذر و سلمان الفارسى، و على سلمان شملة قد عرق فیها و بیده خوصة یشقها ثم ینسجها، فقال عیینة اما یوذیک یا محمد ریح هولاء فو الله لقد آذانا ریحهم، ثم قال نحن سادات مضر و اشرافها فان اسلمنا اسلم الناس و ان ابینا ابى الناس و ما یمنعنا من اتباعک الا هولاء فنح هولاء حتى نتبعک او اجعل لنا مجلسا و لهم مجلسا، فانزل الله تعالى: «و اصْبرْ نفْسک» الآیة... و قد مضى فى سورة الانعام. و قال قتادة هذه الآیة مدنیة و قد نزلت فى اصحاب الصفة و کانوا سبع مائة رجل فقراء فى مسجد رسول الله (ص) و لزموه لا یرجعون الى تجارة و لا الى زرع و لا الى ضرع، یصلون صلاة و ینتظرون اخرى فلما نزلت هذه الآیة اتاهم رسول الله (ص) فقال: المحیا محیاکم و الممات مماتکم مرحبا بالذین امرت ان اصبر نفسى معهم فجلس الیهم و کان بعد ذلک یأتیهم و یجلس الیهم و کانوا یسمون اضیاف الاسلام و سمیت الصوفیة فى احدى المقالتین بهم و اصله صفى فادرکت الضمة الواو.
«و اصْبرْ نفْسک» اى احبس نفسک یا محمد، «مع الذین یدْعون ربهمْ» یعبدون و یذکرون ربهم، «بالْغداة و الْعشی» طرفى النهار یعنى صلاة الصبح و العصر، و قیل هم الذین یشهدون الصلاة المکتوبة، و قیل اراد الاجتماع للذکر. و عن ابن عباس قال مر النبی (ص) بعبد الله بن رواحة و هو یذکر اصحابه. فقال رسول الله (ص) اما انکم الملأ الذین امرنى الله ان اصبر نفسى معهم، ثم تلا هذه الآیة: «و اصْبرْ نفْسک» الى قوله: «و کان أمْره فرطا»، «یریدون وجْهه» یعنى یریدونه و ما عنده، «و لا تعْد عیْناک عنْهمْ» اى لا تصرف بصرک الى غیرهم من ذوى الهیئات و الزینة، تقول عدا کذا اذا جاوزه و عدا عنه اذا انصرف عنه، و هو لازم و متعد و النهى للعین و المراد صاحبها، «ترید زینة الْحیاة الدنْیا» اى مریدا مجالسة الاغنیاء، حال صرف الى الاستقبال لا انه حکم على نبیه بارادته، «زینة الْحیاة الدنْیا و لا تطعْ منْ أغْفلْنا» یعنى امیة بن خلف الجمحى، «أغْفلْنا قلْبه» اى خذلناه لترکه الطاعة و اخلیناه عن الذکر و هو القرآن. و قیل: «أغْفلْنا قلْبه» اى وجدناه غافلا ساهیا و لم نسمه بما نسم به قلوب المومنین مما یبین فلاحهم، کما قال: «کتب فی قلوبهم الْإیمان» من قولهم بعیر غفل لم یکن علیه سمة و کتاب غفل لم یکن علیه اعجام، «و کان أمْره فرطا» تجاوزا للحق و خروجا عنه و اصله من السبق و العجله، یقال فرس فرط اى سبقت الخیل و فرط منى قول اى سبق. و قیل اراد تفریطا و تضییعا و امر فرط مضیع متهاون به و معناه ضیع امره و عطل ایامه اذ ترک الایمان و الاستدلال بآیات الله.
«و قل الْحق منْ ربکمْ» اى تبین الحق من ربکم و هذا الکتاب هو الحق من ربکم، «فمنْ شاء فلْیوْمنْ و منْ شاء فلْیکْفرْ» هذا وعید و استغناء لا رضا و ادن، کقوله: «آمنوا به أوْ لا توْمنوا»، «و قیل معناه قل یا محمد لهولاء الذین اغفلنا قلوبهم عن ذکرنا الحق من ربکم و الیه التوفیق و الخذلان و بیده الهدى و الاضلال یهدى من یشاء فیومن و یضل من یشاء فیکفر و لیس الى من ذلک شىء و لست بطارد المومنین لهواکم فان شئتم فآمنوا و ان شئتم فاکفروا فانکم ان کفرتم فقد اعد لکم ربکم على کفرکم نارا احاط بکم سرادقها و ان آمنتم و اطعتم فان لکم ما وصف لاهل طاعته.
و قال ابن عباس: «فمنْ شاء فلْیوْمنْ» یعنى من شاء الله له الایمان آمن و من شاء له الکفر کفر، و هو قوله: «و ما تشاون إلا أنْ یشاء الله رب الْعالمین».
«إنا أعْتدْنا» اى هیانا و جعلنا عتادا و العتاد المعد الثابت اللازم، «للظالمین» الذین عبدوا غیر الله، «نارا أحاط بهمْ سرادقها» اى احدقت بهم النار من جمیع جوانبهم، کقوله: «لهمْ منْ جهنم مهاد و منْ فوْقهمْ غواش». و قیل الدخان و اللهب یحیط بهم قبل وصول النار الیهم و هو الظل الذى ذکر الله عز و جل فى قوله: «انْطلقوا إلى ظل ذی ثلاث شعب»، و قال الکلبى هو عنق یخرج من النار فیحیط بالکفار کالحظیرة. و قال ابن عباس هو حائط من نار. و عن ابى سعید الخدرى قال: سرادق النار اربعة جدر کثافة کل واحد منها مسیرة اربعین سنة، «إنْ یسْتغیثوا یغاثوا» یعنى و ان یستمطروا یمطروا، «بماء کالْمهْل» کدردى الزیت او النحاس المذاب، تأویله: و ان یستسقوا یسقوا. قال مجاهد: المهل القیح و الدم. و قال الضحاک: ماء اسود و ان جهنم سوداء و ماوها اسود و شجرها سود و اهلها سود، «یشْوی الْوجوه» اى ینضجها حتى یسقط لحمها.
قال سعید بن جبیر اذا جاع اهل النار استغاثوا بشجرة الزقوم فیأکلون منها ثم یصب علیهم العطش فیستغیثون فیغاثون بماء المهل و هو الذى قد انتهى حره فاذا ادنوه من افواههم انتثرت من حره لحوم وجوههم التی قد سقطت عنها الجلود، «بئْس الشراب» اى المهل، «و ساءتْ مرْتفقا» اى ساءت النار متکأ، تقول ارتفق اى توکأ على مرفقه. قال مجاهد ساءت مجتمعا من معنى المرافقة. و قیل ساءت النار مجلسا و مستقرا ثم ذکر ما وعد المومنین، فقال: «إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات إنا لا نضیع أجْر منْ أحْسن عملا» یعنى اجر من احسن عملا منهم فحذف العائد، و قیل «إنا لا نضیع أجْر منْ أحْسن عملا» اعتراض و الخبر ما بعده.
و هو قوله: «أولئک لهمْ جنات عدْن» اى اقامة، «تجْری منْ تحْتهم الْأنْهار یحلوْن فیها» اى یلبسون فى الجنة، «منْ أساور منْ ذهب» جمع اسورة و اسورة جمع سوار. قال سعید بن جبیر: یحلى کل واحد منهم ثلاثة من الاساور: واحد من فضة و واحد من ذهب و واحد من لولو و یواقیت و کانت الاساورة من زینة الملوک فى الدنیا.
قال النبی (ص) لو ان رجلا من اهل الجنة اطلع فبدت اساوره لطمس ضوئه ضوء الشمس کما تطمس الشمس ضوء النجوم، «و یلْبسون ثیابا خضْرا» لانها فیما قیل احسن الوان الاثواب، «منْ سنْدس و إسْتبْرق» و السندس الحریر و الاستبرق الدیباج الرومى، و قیل السندس الرقیق من الدیباج و الاستبرق الصفیق العین. و قیل الاستبرق دیباج یعمل بالذهب کانه عرب من استبر «متکئین فیها» اى فى الجنات، «على الْأرائک» و هى السرر فى الحجال، و قیل هى السرر علیها حجال، واحدتها اریکة و اشتقاقها من ارک اذا اقام، «نعْم الثواب» الجنة، «و حسنتْ» الارائک، «مرْتفقا» موضع الارتفاق.